مسئولیت حقوقی پزشکان در برابر بیماران

مسئولیت پزشکان در برابر بیماران

مسئولیت پزشکان یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین مباحث حقوق پزشکی است که در مرز میان علم، اخلاق و قانون قرار دارد. پزشک در مقام یک متخصص، وظیفه دارد با رعایت اصول علمی و فنی و با نهایت دقت و احتیاط، در جهت درمان و حفظ سلامت بیمار اقدام نماید. هرگونه قصور، بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی در انجام وظایف می‌تواند موجب مسئولیت مدنی، کیفری یا انتظامی او گردد.

مفهوم و مبنای مسئولیت پزشک

مسئولیت پزشک به‌معنای الزام او به پاسخگویی در برابر خساراتی است که بر اثر فعل یا ترک فعل وی به بیمار وارد می‌شود. این مسئولیت می‌تواند ناشی از تخلف از تعهدات قراردادی، ارتکاب خطای حرفه‌ای، یا نقض تکالیف قانونی باشد. مبنای این مسئولیت را می‌توان در سه محور اصلی بررسی کرد: تقصیر، رابطه سببیت، و ورود ضرر. پزشک در صورتی مسئول شناخته می‌شود که مرتکب تقصیر شده باشد، میان عمل او و آسیب وارده رابطه مستقیم سببیت وجود داشته باشد، و ضرری واقعی به بیمار وارد شده باشد.

در نظام حقوقی ایران، اصل بر عدم ضمان پزشک است مگر در مواردی که تقصیر یا بی‌احتیاطی او محرز شود. با این حال، هرگاه پزشک بدون اخذ رضایت آگاهانه از بیمار اقدام به درمان کند، یا از حدود تخصص و مهارت حرفه‌ای خود خارج شود، مسئولیت وی قطعی خواهد بود.

انواع مسئولیت پزشک

۱. مسئولیت مدنی
مسئولیت مدنی پزشک زمانی مطرح می‌شود که در اثر خطا یا قصور، ضرری مادی یا معنوی به بیمار وارد گردد. در این حالت، پزشک مکلف به جبران خسارت است. خطای پزشکی ممکن است ناشی از بی‌دقتی در تشخیص، تجویز اشتباه دارو، بی‌مبالاتی در جراحی، یا قصور در مراقبت‌های پس از عمل باشد. معیار تشخیص خطا، رفتار پزشک متعارف است؛ یعنی اگر پزشک دیگری با همان تخصص و شرایط، آن عمل را به نحو دیگری انجام می‌داد، عمل انجام‌شده خطا محسوب می‌شود.

۲. مسئولیت کیفری
در صورتی که عمل پزشک منجر به صدمه جسمی یا فوت بیمار گردد و تقصیر وی اثبات شود، موضوع واجد جنبه کیفری خواهد بود. اعمالی چون انجام جراحی بدون رضایت بیمار، تجویز داروی خطرناک بدون ضرورت، یا بی‌احتیاطی منجر به مرگ، می‌تواند تحت عنوان قتل غیرعمدی یا ایراد صدمه بدنی غیرعمدی مورد تعقیب قرار گیرد. در این‌گونه موارد، علاوه بر پرداخت دیه، ممکن است مجازات حبس یا جزای نقدی نیز برای پزشک در نظر گرفته شود.

۳. مسئولیت انتظامی
پزشکان تحت نظارت سازمان نظام پزشکی فعالیت می‌کنند و در صورت نقض مقررات حرفه‌ای یا اخلاقی، توسط هیئت‌های انتظامی این سازمان مورد رسیدگی قرار می‌گیرند. تخلفات انتظامی شامل رفتار غیرحرفه‌ای، افشای اسرار بیمار، تبلیغات گمراه‌کننده، یا عدم رعایت اصول علمی در درمان است. مجازات انتظامی می‌تواند از تذکر کتبی تا لغو پروانه طبابت متغیر باشد.

شرط رضایت بیمار و حدود آن

رضایت بیمار از ارکان اساسی مشروعیت اقدامات پزشکی است. بدون رضایت آگاهانه، هرگونه اقدام درمانی حتی اگر به نفع بیمار باشد، غیرقانونی تلقی می‌شود. رضایت باید آگاهانه، آزادانه و مبتنی بر اطلاعات کافی درباره ماهیت، نتایج، و خطرات درمان باشد. در موارد اضطراری که جان بیمار در خطر است و امکان اخذ رضایت وجود ندارد، پزشک مجاز است برای حفظ حیات بیمار اقدام نماید.

بسیاری از بیماران و حتی برخی پزشکان تصور می‌کنند که امضای برگه رضایت‌نامه، پزشک را از هرگونه مسئولیت مبرا می‌کند، در حالی که این برداشت نادرست است. «رضایت بیمار» تنها زمانی معتبر است که آگاهانه، آزادانه و با اطلاع کامل از نوع عمل، عوارض احتمالی و گزینه‌های درمانی دیگر داده شده باشد.

نکته مهم دیگر اینکه رضایت‌نامه، مجوز انجام عمل یا درمان است، نه مجوز خطا یا سهل‌انگاری. اگر پزشک برخلاف موازین علمی و فنی اقدام کند، یا در تشخیص و درمان مرتکب اشتباه شود، وجود رضایت بیمار مانع از مسئولیت وی نخواهد بود.

همچنین، رضایت بیمار شامل مواردی که خارج از توافق اولیه انجام می‌شود نیست؛ اگر پزشک بدون ضرورت پزشکی اقدام متفاوتی از آنچه در رضایت ذکر شده انجام دهد، حتی با نیت خیر، مسئول شناخته می‌شود.در نتیجه، رضایت بیمار زمانی می‌تواند از پزشک حمایت کند که تمام اصول علمی، فنی و اخلاقی رعایت شده باشد و بیمار پیش از اقدام درمانی، آگاهانه و با درک واقعی از خطرات و پیامدها رضایت داده باشد.

رابطه پزشک و بیمار

رابطه میان پزشک و بیمار در اغلب موارد قراردادی است. بیمار با مراجعه به پزشک، در واقع قراردادی ضمنی برای درمان منعقد می‌کند که موضوع آن، تعهد پزشک به تلاش متعارف در جهت درمان است نه تعهد به نتیجه. بنابراین اگر پزشک تمام اصول علمی و فنی را رعایت کند ولی درمان به نتیجه مطلوب نرسد، مسئولیتی متوجه او نخواهد بود.

نقش کارشناسی در اثبات مسئولیت

در دعاوی مربوط به خطا یا قصور پزشکی، نظر کارشناسان رسمی پزشکی قانونی اهمیت ویژه‌ای دارد. تشخیص وجود یا عدم وجود تقصیر، نوع خطا و میزان تأثیر آن در بروز آسیب، از طریق نظر کارشناسی تعیین می‌شود. دادگاه نیز معمولاً بدون جلب نظر کارشناسان متخصص، رأی به مسئولیت پزشک صادر نمی‌کند.

مسئولیت پزشک در مراکز درمانی

اگر پزشک در بیمارستان یا درمانگاه فعالیت کند و خسارت ناشی از نقص تجهیزات، قصور پرستاران یا مدیریت مرکز باشد، مسئولیت ممکن است متوجه مؤسسه درمانی نیز باشد. در این موارد، مسئولیت تضامنی میان پزشک و مرکز درمانی قابل تصور است.

مسئولیت ناشی از خطای تیمی

در جراحی‌ها و درمان‌های گروهی که چند پزشک یا کادر درمانی مشارکت دارند، مسئولیت به تناسب میزان دخالت و تقصیر هر فرد تقسیم می‌شود. اگر خطا مشترک و تفکیک‌ناپذیر باشد، همه اعضای تیم مسئولیت تضامنی خواهند داشت.

مسئولیت در تحقیقات و آزمایش‌های پزشکی

در مواردی که پزشک در قالب طرح‌های تحقیقاتی یا آزمایشی اقدام به درمان می‌کند، مکلف است رضایت کتبی بیمار را اخذ و او را از ماهیت آزمایش و خطرات احتمالی آگاه سازد. تخلف از این قاعده می‌تواند موجب مسئولیت کیفری و انتظامی گردد.

افشای اسرار بیمار

افشای اطلاعات خصوصی و اسرار بیمار از سوی پزشک، بدون رضایت وی یا مجوز قانونی، تخلفی سنگین محسوب می‌شود. احترام به حریم خصوصی بیمار از اصول بنیادین اخلاق پزشکی است و نقض آن می‌تواند هم موجب مسئولیت انتظامی و هم موجب مسئولیت مدنی شود.

مسئولیت پزشکان در فوریت‌های پزشکی

پزشکان و پرستاران در شرایط اضطراری موظف به امدادرسانی و ارائه خدمات درمانی هستند. خودداری از کمک به بیمار در خطر، در صورت امکان امدادرسانی، تخلف و جرم محسوب می‌شود. البته در صورت نبود امکانات کافی یا وجود خطر جدی برای خود پزشک، تکلیف کاهش می‌یابد.

مسئولیت پزشک در اعمال زیبایی

با توجه به گسترش اعمال جراحی زیبایی، مسئولیت پزشکان در این حوزه از اهمیت خاصی برخوردار است. در این موارد، رضایت بیمار شرط لازم ولی کافی نیست، زیرا عمل زیبایی غالباً ضرورتی ندارد و پزشک مکلف است درباره تمام عوارض احتمالی و میزان موفقیت جراحی توضیح کامل ارائه دهد.

مسئولیت پزشک در طب سنتی و درمان‌های غیرمتعارف

هرگاه پزشکی بدون مجوز قانونی اقدام به تجویز دارو یا روش درمانی غیرعلمی نماید و ضرری به بیمار وارد شود، علاوه بر مسئولیت مدنی، از نظر کیفری نیز قابل تعقیب است. حتی پزشکان دارای مجوز نیز در صورت خروج از ضوابط علمی یا استفاده از روش‌های تجربی بدون اطلاع و رضایت بیمار، مسئول خواهند بود.

بیمه مسئولیت حرفه‌ای پزشکان

برای حمایت از بیماران و پزشکان، بیمه مسئولیت حرفه‌ای پیش‌بینی شده است. این بیمه خسارات ناشی از خطاهای غیرعمدی پزشک را جبران می‌کند و مانع از تحمیل بار مالی سنگین بر پزشک یا خانواده بیمار می‌شود.

نقش اخلاق حرفه‌ای

قانون تنها بخشی از وظایف پزشک را تعیین می‌کند، اما اخلاق حرفه‌ای نقشی اساسی در حفظ اعتماد عمومی دارد. پایبندی پزشک به اصولی چون رازداری، صداقت، احترام به کرامت انسانی و اولویت دادن به سلامت بیمار، نه‌تنها از بروز دعاوی حقوقی می‌کاهد، بلکه پایه‌گذار رابطه‌ای انسانی و پایدار میان پزشک و جامعه است.

مسئولیت پزشکان در برابر بیماران از پیچیده‌ترین حوزه‌های حقوقی است که مستلزم توازن میان حق بیمار برای سلامت و آزادی علمی پزشک در درمان است. رعایت دقیق اصول علمی، اخذ رضایت آگاهانه، رازداری و صداقت در اطلاع‌رسانی، مهم‌ترین عوامل در پیشگیری از بروز مسئولیت‌های قانونی هستند. پزشک موظف است در تمام مراحل درمان، شأن انسانی و حقوق بیمار را رعایت کند تا اعتماد متقابل میان پزشک و بیمار، که اساس نظام سلامت است، محفوظ بماند.
نویسنده:محمدرضارحیمی
وکیل پایه یک دادگستری